Беларускі варыянт аповесці не публікаваўся. На сайце прыведзены фрагмент з рукапісу.

 

На рускай мове чытаць

marker"Странствие в тесном кругу": повести. — Минск, Мастацкая літаратура, 1986 (под назв. "Милость для атеиста, или Странствие в тесном кругу").

"""Три жизни княгини Ронеды": повести. — Минск, Коллегиум, 1994 (под назв. "Милость для атеиста).

 

 

 

 

 

 

I

А шостай гадзіне стукнуў звон на касцёле святога Яна, і цяжкі гук прамерзлай бронзы паплыў у марознай цемры над каралеўскім замкам, вузкімі вуліцамі, сенатарскімі і біскупскімі палацамі, над вежамі, у якіх дадрамывала варта, над кляштарнымі падворкамі, цеснымі мяшчанскімі хатамі, над карчмамі, дзе покатам на саломе спала шляхта, якая з'ехалася на сойм, і гэты касцёльны заклік да малітвы дасягнуў закратанных вокнаў маршалкоўскай турмы і прыдушаным водгласам упоўз скрозь аконную шчыліну ў падвал, абрываючы начное забыццё вязня, якому пагражала аўтадафэ.

Але прысуд яшчэ не прагучаў, яшчэ справа слухалася соймам, яшчэ выступалі абвінаваўцы і адвакат, яшчэ сумняваўся кароль, а біскупы настойліва ламалі гэтае сумненне, і надзея - гэтая вялікая ашуканка ўсіх асуджаных - яшчэ тлуміла сяброў вязня ілюзіямі магчымай справядлівасці суду і шляхецкай высакароднасці пры галасаванні.

Але самога вязня вера ў добры зыход ужо не ашуквала, і касцёльны звон, які абудзіў яго ў раннюю гадзіну дзесятага сакавіка, прычуўся яму як апошняя мяжа канца. Цемра і цішыня вечнасці стаялі ў каморе і ва ўсёй турме, і маркотны голас звона працякаў з паверхні праз каменную адтуліну ў глыбокі склеп, нібы ў магілу. Сон, яшчэ не рассеяўся, і беды, гарката, пакуты, перажытыя за апошнія паўтара года ў трох турмах, склаліся ў яснае ўсведамленне непазбежнай згубы. Хвіліну, кароткую хвіліну на шляхах ў яву трымалася ў ім гэтая няўцешная выразнасць поўнай адзіноты, бяссілля, абарванага жыцця. Ён убачыў сябе на грудзе галля, ўспыхнулі жытнія снапы, бязлітасная стыхія агню ўскінулася навакол, і гэты выбліск вярнуў яму волю. "Не я першы", - падумаў ён, незадаволены прытояным ў душы страхам. "Я сваё пажыў, - падумаў ён суцяшальна. - Пажыў я даўжэй лепшых, чым я, а зрабіў менш. Вось аб чым варта гараваць". Ён прадставіў сябе староннімі вачамі: высокі схуднелы мужчына пяцідзесяці пяці гадоў, сівавалосы, з чорнай неголенай барадой, з высокім, у чатыры рэзкіх маршчыны ілбом, з цёмнымі вачамі, якія многа пабачылі і зараз усё бачаць наскрозь...

Тут ён узгадаў, што сёння на царкоўным каляндары дзень Грыгора Вялікага, і, такім чынам, сёння дзень імянін усіх Грыгораў і Рыгораў, і што пахавальны звон на езуіцкім касцёле не што іншае, як напамінак усім імянінікам аб неабходнасці памаліцца свайму нябеснаму патрону. Тыдзень назад такі жа звон клікаў ранкам ў касцёл усіх Казіміраў. А зараз у божыя храмы спяшаюцца, заціснуўшы ў кулаку некалькі манет, Грыгоры, Грынькі, Рыгоры. І калі кожны з іх апусціць у касцёльную скарбонку пасільны грашовы ўнёсак, то да вечара хеўра паразітаў, якія прыляпіліся да Хрыста, як мухі да мёда, стане нашмат багацей, чым была раніцай. А заўтра дзень панны Крысціны, а там святога Яцка, Роха, Тэклі, Вацлава, і так усе трыста шэсцьдзесят пяць дзён ад Адама і Евы дваццаць чацвёртага снежня па Стэфана-першамучаніка. Толькі дваццаць дзевятае лютага, раз у чатыры года, вольнае ад хабару... Улада і грошы - вось уся загадка нашай царквы, уся яе містычная сувязь з богам. Чым вышэй пасада - тым большая ўлада і большы прыбытак. І раптам арыянскі філосаф! Ды яшчэ з трактатам, з прапагандай на ўласнай кафедры!

І прадставілася, колькіх і як забілі, якога таленту людзей збылі са света ханжы і срэбралюбцы, і гарачая хваля абурэння прайшла па целе, змываючы сляды нядаўняга бяссілля і асуджанасці. Вылучыцца б з гэтай смяротнай каморы, атрымаць у рукі пяро, ды ўсё аб іх распавесці - аб езуітах, забойцах і вымагальніках, усё выкласці без аглядкі па баках і без жалю, таму што няма нікога, каго бы яны пашкадавалі. Ці ёсць хоць адзін філосаў, вамі дараваны? Не, ніводнага не адшукаецца, усё зацкаваныя або перабітыя.

Лышчынскі выцягнуў з-пад кажуха руку і дакрануўся да меднага распяцця, намёртва прыбітага да сцяны. Камора за ноч выстудзілася, і распяцце аддало рэзкім холадам, нібы адлітае з лёду. "Вісіш, няшчасны, - спачувальна падумаў Лышчынскі. - Раскрыжавалі, абвясцілі божым сынам - і вось ужо паўтары тысячы гадоў шалеюць у імя твае..." Пакора і грошы, і ўзлюбі прыгнятальніка свайго, ашуканца, які табе казкі распавядае пра замагільнае жыццё; не забудзь аб ім і перад сконам - хоць частку маёмасці адпішы. Гэта доўг верніка перад царквой...

Лышчынскі ўсміхнуўся, успомніўшы допыт у віленскага біскупа Бжастоўскага ў лістападзе пазамінулага года. Сухарлявы, востратвары біскуп свідраваў яго па-воўчаму вузка пасаджанымі вачамі, а побач біскупа сядзелі два езуіта з каменнымі тварамі, перадаючы адзін аднаму яго трактат, каб зачытаць абвінаваўчую цытату. Пры гэтым левы гаварыў: "А вось яшчэ адзін пэрл вар'яцтва!", а правы, зіркаючы на біскупа, ледзь не ўтыкаў у ліст паказальна палец: "Або такое блюзнерства!" Раптам спыталі, дастаўшы шчыльны жоўты ліст тэстаменту: "Вось тваё завяшчанне, у якім ты, грэшнік, прызначаеш дочкі дваццаць тысяч злотых, розным дваровым мужыкам і бабам па трыста талераў, а на патрэбы парафіяльнага касцёла - тры талера. Гэта што, у насмешку над царквой?"

Так і закруціўся на языке пытанне: "А вам хочацца, каб было наадварот: любімай дачце - тры талера, а вам, ілгунам,- дваццаць тысяч? У Хрыста і трох талераў не вадзілася".

Але асцярогся біскупскага сакратара, які страчыў пратакол, і памякчыў тлумачэнне: "Мне ў галаву не ўвайшло, што нашаму касцёлу патрэбныя грошы". Два ксяндза ўспыхнулі абурэннем, але іх апярэдзіў Бжастоўскі: "Цэрквы не патрэбныя грошы. Ёй патрэбныя доказы веры. Укладанне -- парука шчырасці..."

Шчырасці! Калі перавесці "шчырасць" з біскупскай мовы на звычайную, то атрымаецца - страх, падпарадкаванасць, паслухмянства. Толькі суды нашы ведаюць, колькі "парука шчырасці" спарадзіла няшчасцяў і забойстваў, колькі дзяцей стала жабракамі з-за шчырага бацькоўскага жадання акупіць на сто гадоў наперад памінальныя спевы аб сабе, і колькі бацькоў за падобнай «парукай шчырасці» шчыра задушана сваімі дзецьмі...

Стукнулі знешнія дзверы, і крокі стражніка абвясцілі пачатак турэмнага дня. Зараз стражнік адкрые агульную камеру, пашле двух рахманых мяшчан цягаць дровы да печак, а сам праверыць астатніх вязняў на прадмет здароўя - хто жывы, хто памер, хто павесіўся, потым скажа пакорліваму Ромеку вынесці з камор начныя бадзейкі, а нейкага Сініцу адправіць за поліўкай у карчму. Потым астылую гэтую ў гліняных місках поліўку стражнік падасць, і яшчэ ўвечар дадуць па місцы поліўкі або капусты. А увесь час паміж кармленнямі - тваё, апускайся ў свае думы, успамінай свой лёс...

 

II

У маршалкоўскай турме народ сабраны адпеты – менш, чым шыбеніца, нікому не пагражае. Апроч стражніка, мабыць, адзін Ромек ведае, хто і завошта пражывае ў каморах перад судом і пакараннем. Выносячы і вяртаючы вядро, Ромек затрымоўваецца ў каморе і становіцца гаманкі, але хутчэй са страху. Усіх насельнікаў падвала ён ведае ў твар, і ўсё, што ведае, паспешліва выкладвае, як бы адшукваючы ў чужых грахах палегчаныя ўласцівасці для свайго.

Ёсць у турме два начных рабаўніка, якія абдзіралі выпадковага сустрэчнага дагала, а потым резалі яму горла і брасалі ахвяру праз плот на меркаванне сабак і гаспадара... Ёсць нейкая пані Баляслава, якая трымала мужа ў склепе, каб не мяшаў ёй весяліцца, дзе ён, надоўга забыты, памёр ад голаду, чуючы над галавой шумныя бяседы жонкі з чарговым амарантам. Зараз яна штодня заклікае ксяндза, які апякае вязняў, і каецца, каецца, а ксёндз Пётр прасвятляе яе душу да такога каяння, якое дазволіць з радасцю адчуць на шыі пятлю...

Ёсць нейкая старая, як кажа Ромек, – ведзьма, што напусціла псаванне на курэй. Яны здохлі ў адзін дзень на цэлай вуліцы. Старую катавалі, жадаючы ўсталяваць, якію шкоды яна яшчэ нанесла людзям, і адкрыліся раптоўныя смерці па таемных змовах і сёе-тое іншае, гэтак жа шкоднае. Да ведзьмы таксама прыходзіць ксёндз Пётр, угаворчаючы каяннем пазбавіцца ад нячысцікаў і палегчыць душу…

Столяр Сініца, якому давяраюць хадзіць у карчму, падпаліў двор суседа, які атрымаў выгодную замову на касцёльныя лаўкі. У суседа згарэў увесь запас сухога дрэва, а заадно і п'яны чаляднік. Але Сініца спадзяецца адкараскацца штрафам, таму што знайшліся людзі, якім вядома, што чаляднік быў блізкі да "польскіх братаў", а значыць сам быў ерэтык...

Ёсць малады шляхціч, які пасёк пры выхадзе з касцёла жаніха нявесты, якая адмовіла прапанову пайсці за яго. Ён не маркоціцца, яму весяла, што шчаслівы супернік ужо спіць вечным сном у магіле, а нявеста, якая абразіла яго, застаецца ўдавой у двух кроках да шлюбнага ложа...

Ёсць карчмар, які атруціў невядомы лік самотных чужакоў. Яго доўга катавалі, каб усталяваць колькасць загубленых душ, і з кожным зараз адчыняліся ўсе новыя зладзействы. Зараз карчмар, па прыкладзе Сініцы, сцвярджае, што падліваў атруту толькі лютэранам, а жыццямі каталікоў шанаваў...

І яшчэ сядзяць тут некалькі чалавек, аб грахах якіх Ромек не мае паняцці, таму што тыя людзі маўчаць, нібы нямыя, або б'юцца галавой аб сцяны ў відавочным прыступе вар'яцтва.

– А завошта пан сядзіць? - спытаў Ромек, калі ўвайшоў у камору ўпершыню. - Гавораць аб вас, што за бязбожнасць? Няўжо гэта так?

– Хіба я падобны на такога монстра? – адказаў Лышчынскі. – Свет наш сапраўды створаны творцам.

У вачах Ромека з'явілася злое нявер'е. Сам ён патрапіў сюды за захапленне алхіміяй, якое выказалася ў вырабе залатых кольцаў з медных адлівак. Ромек гаворыць, што быў добры аптэкар, пакуль у яго не ўсяліўся запал да аўрафакцыі. Аптэку яго спаляць, жонка і дзяці пайдуць стаяць з працягнутымі рукамі ля касцёльнай сцяны. Але Ромек спадзяецца, што яму адсякуць правую руку, паколькі ён быў схоплены на першай фальшыўцы, і тады ён навучыцца рыхтаваць лекі левай рукой. У маладыя гады ён вандраваў па свеце і ў нейкага немца вучыўся алхіміі. Так можна зразумець з блытаных слоў, якімі ён апісвае сваю жыццёвую няўдачу. Спачатку яму падабалася глядзець, як зіхаціць у распаленым цігле залатая амальгама, потым ён пакрыў золатам талер, потым яму прысніўся куфар з золатам, і ён стаў вырабляць пярсцёнкі. Схапілі яго манашкі, яны рашылі паспытаць пярсцёнак на зуб. Зубы ў іх былі вострыя, як у мышэй, і саскраблі залатое пакрыццё...

У іншых каморах Ромек, мабыць, гаманкі не менш, і ўсё ведаюць, што побач з імі ўтрымоўваюць бязбожніка. Гэта, судзячы па Ромеку, у дзесяць разоў падвышае меркаванне кожнага аб сабе - ёсць, аказваецца, і горшыя злыдні, якіх не толькі паблыталі нячысцікі зайздрасці, блуду, карысці, а галоўны вораг роду чалавечага прыняў на сваю жудасную службу... Як лёгка можа суцешыцца чалавек, калі бачыць сябе ў бедствах не выключэннем, калі побач пакутуюць такія жа асуджаныя, каму не ўдасцца вярнуцца з падвала ў сваю хату, і асабліва калі ёсць істоты, якія ляцяць ў бяздонную цямрэчу граху...

Вось такая тут кампанія, у маршалкоўскай турме. Ён нікога не забіў, не псаваў курэй, нікаму не даваў атруту, ён сядзіць за рукапісны трактат, які сцягнуў у яго даўні даўжнік, якому было незручна вяртаць грошы. Вось якія ў нас норавы…

У віленскім біскупскім падзямеллі ён быў адзін. Магчыма, таму трымалі яго нядоўга. Тыдні не прайшло – ужо і суд. У галоўным крэсле не Бжастоўскі, а інфляндскі біскуп, блізкі сябар і ўлюбёнец караля Мікалай Паплаўскі, самаўпэўнены, вельмі задаволены, амаль шчаслівы. І увесь духоўны суд неяк радасны, нібы дашлі на доўгачаканае свята. Гэта пазней стала вядома, што ім мроілася. Абляпілі ў два шэрагу зала па ўсіх чатырох сценам, цішыня могілкавая, усе вымуштраваныя, ніхто лішні раз не ўздыхне, без знака рот не расчыніць. Моташна стаяць пасярод гэтай зграі, ды і кармілі ўсё то зняволенне праз дзень вадой з сухарамі. Хутка ногі ад стомы стаяць усталі, адна думка толькі і турбавала - не грукнуцца бы перад гэтым натоўпам у непрытомнасць, каб не вытлумачылі, як страх.

Паплаўскі перабраў пальцамі па стале і сказаў з ленавасцю без доўгай прэамбулы:

- Лышчынскі, мы аддавалі твой рукапіс на чытанне самым аўтарытэтным людзям. Тэалагічны факультэт віленскага ўніверсітэта адназначна вызначыў змест гэтага трактата як нахабны атэізм.

Няхай так, атэізм, хоць ён верыць у творцу, а Хрыстос, беззаганнае зачацце і ўшэсце на неба -- казкі для дзетак. Але хто гэтыя "самыя аўтарытэтныя людзі?" Вось яны сядзяць у куту - маркотныя ўніверсітэцкія пацукі, з абгрызенымі моллю курсамі лекцый, штатныя артадоксы, якія аддалі душу ордэну за аклад, кватэру і тую малую ўладу, якую дае прафесарскае месца...

""
tarasau.com@gmail.com